Siyasi İdeologiyalar: Sosializm

Yazı Harun Sadıqlı tərəfindən Andrey Heyvudun “Siyasi ideologiyalar” kitabından tərcümə edilmişdir.

Birləşmək və ya paylaşmaq mənasına gələn sosialist termini latın dilincə “sociare”də törəmişdir. İlk dəfə 1827-ci ildə BB-də Co-operative Magazine-nin bir nömrəsində istifadə edilmişdir. 1840-ci illərə qədər sənayeləşmiş ölkələrin çoxunda, xüsusilə də Fransa, Belçika və Almaniyada məşhur termin idi.

Sosialistlər öz tarixlərini bəzən Platonun “Dövlət” və ya Tomas Morun “Utopya” əsərinə qədər aparıb çıxarsalar da sosializmin də tarixi XIX əsrdən başlayır. Bu hərəkat sənaye kapitalizminin inkişafı ilə Avropada meydana gələn sosial və iqtisadi şərtlərə etiraz əlaməti olaraq meydana gəlmişdir. XIX əsrin əvvəllərində iqtisadi siyasətlər maaş miqdarı və fabrik şərtlərini müəyyənləşdirmə məsələrinsə sahibkarlara tam sərbəstlik vermişdi. Maaşlar aşağı idi, hətta uşaqlar və qadınlar da aşağı miqdarda maaşlaişləməyə məcbur edilirdi. İlk sosialistlər Fransada Çarlz Furir və BB-də Robert Oven rəqabət və acgözlükdən savayı əməkdaşlıq və sevgiyə əsaslanan utopik icmaların qurulmasını müdafiə edirdilər. Almanlar Karl Marks və Fridrix Engels isə kapitalizmi məhv edən inqilabın mütləq olmasını irəli sürürdülər.

I dünya müharibəsi illərində reform məsələsinə görə demək olar ki, sosialistlər iki qrupa bölünür. 1917-ci il Rus İnqilabından sonra reformist sosialistlər “sosialist və ya sosial-demokrat” adını qoruduğu halda, Bolşeviklər və Lenin modelinin tərəfdarları isə daha çox inqilabi sosialistlər, ümumilikdə isə kommunist adlandırılmağa başlandı.

20-ci əsr Afrika, Asiya və Latın Amerikasında sənaye kapitalizmi təcrübəsi az olan ya da olmayan ölkələrdə sosialist fikirlərinin yayılmasının şahidi oldu. Bu ölkələrdə sosializm sinfi mübarizədən daha çox anti-müstəmləkə mübarizəsi səbəbindən daha çox inkişaf etdi. Bolşevik kommunizm modeli 1945-ci ildən sonra Şərqi Avropaya tətbiq edildi, 1949-cu il inqilabından sonra Çində qəbul edildi və sonra Şimali Koreya, Vyetnam, Kamboca və Laosda yayıldı. Sosializmin daha mülayim modelləri başqa yerdə, məsələn, 1947-ci ildə müstəqillik əldə etdikdən sonra 10 il ərzində Hindistan siyasətində üstünlük təşkil edən Konqres Partiyası (Hindistanın ən böyük siyasi partiyası) vasitəsilə sınaqdan keçirildi. Afrika və ərəb sosializminin fərqli formaları müvafiq olaraq ənənəvi qəbilə həyatının ortaq dəyərlərinə və İslamın əxlaqi prinsiplərinə təsir edərək inkişaf etdirilmişdir. Sosialist inqilabçılar 1960-1970-ci illərdə Mərkəzi və Cənubi Amerikadakı ABŞ imperializminin maraqları üçün çalışan hərbi diktaturalara qarşı çıxırdı. 1959-cu il Kuba inqilabından sonra hakimiyyətə gələn Kastro rejimi Sovet İttifaqı ilə sıx əlaqələr qurdu; lakin 1979-cu ildə Nikaraquada hakimiyyəti ələ keçirən Sandinistra partizanları əlaqəsiz qaldı. 1970-ci ildə Çilidə Salvador Ailende dünyanın ilk demokratik seçilmiş marksist prezidenti oldu, ancaq 1973-cü ildə CİA tərəfindən dəstəklənən çevrilişlə devrildi. Sosializmin əsas prinsipləri belədir:

• Cəmiyyət
• Əməkdaşlıq
• Bərabərlik
• Sosial sinif
• Ümumi mülk

Sosializm fərdlərdən daha çox cəmiyyətin gücünü qazanaraq sosial və iqtisadi problemlərin həllini mümkün görən baxışa sahibdir. Bolşevik modellərdə kollektivləşdirmə bu baxımdan işlək hesab edilirdi. Liberallar üçün fərd və cəmiyyət arasında konkret sərhəd var, amma sosialistlər fərdin cəmiyyətindən ayrı olmadığına inanırlar. Liberallar və mühafizəkarların fikrincə, insan eqoistdir və öz maraqlarına xidmət edir, amma sosialistlər düşünür ki, bu xüsusiyyət insandan anadangəlmə olmur, xudbin, eqoist, acgöz, mülkə vurğunluq və hücum etmək davranışları sonradan meydana gəlir.

Sosialistlər inanır ki, insanların təbii münasibətləri rəqabətdən daha çox əməkdaşlığa söykənir. Lakin liberallar və mühafizəkarlar insanlar arasındakı rəqabəti təbii və sağlam olduğunu düşünürlər. Sosialistlərə görə, rəqabət sosial davranış əvəzinə eqoistlik və hücuma təşviq edir.

Bərabərlik anlayışı sosialist ideologiyanı bir çox istiqamətdə fərqləndirir, siyasi dəyər kimi də liberlizm və mühafizəkarlıqdan tamamilə ayırır. Mühafizəkarlar ierarxiyaya inandıqlarına görə, sosial bərabərliyi mənasız hesab edirlər. Liberallar isə bərabərliyə inansalar da daha çox fürsət bərabərliyini müzakirə edirlər. Sosialistlər qeyri-bərabərliyi təbiətin onlara bəxş etməsindən daha çox cəmiyyət tərəfindən fərqli davranışların nəticəsi olduğuna inanırlar.

            Sosialist hərəkatlar daha çox işçi sinifinin hüquqlarını ön plana çıxarır və sinifsiz cəmiyyətin formalaşması üçün mübarizə aparır. Ona görə də sosialist cəmiyyətlər ya sinifsiz, ya da sinif adələtsizliklərinin əsasən olmadığı cəmiyyət kimi xarakterizə edilir. Marks və Engels “Kommunist partiyasının manifesti” əsərinin sonunda “Bütün dünya fəhlələri birləşin! Zəncirlərinizdən başqa itirəcək nəyiniz var!” müraciətini qoymuşdurlar.

Sosialistlər bərabərizliyin və rəqabətin kökünü xüsusi mülkdə görürlər. Burada xüsusi mülk deyiləndə günlük ehtiyaclar yox, sərvət və sərmayedən söhbət gedir.

İnqilabi sosializm – ilk sosialistlər sosializmin var olan siyasi sistemi inqilabi hərəkatla devirib reallaşdırılacağına inanırdı. Zorakılığın belə inqilabın tərkib hissəsi kimi həmişə qəbul edirdilər. İnqilabı müdafiə edən şəxslərdən ilki, balaca sui-qəsdçi cəmiyyəti formalaşdırmağı hədəfləyən fransız sosialist Auquste Balquidir. Marks və Engels isə kapitalizmi devirmək üçün sinif şuuru olan fəhlə kütlələrinin üsyan etdiyi proletar inqilabı planlamışdılar. Amma Lenin və Bolşeviklərin inqilabdan daha çox höküməti devirməsi ilə Rusiyada iqtidarı ələ keçirməsinə kimi uğurlu sosialist inqilabı baş tutmamışdı. 

Təkamülçü sosializm – XIX əsrdə illər irəlilədikcə inkişaf etmiş kapitalist ölkələrində inqilab ruhu azalırdı. Əksinə olaraq həmin ölkələrdə fəhlə klubları, həmkarlar ittifaqları, siyasi partiyalar kimi qurumlar meydana gəlirdi. Siyasi demokratiya da mərhələli formada inkişaf edirdi, fəhlə sinifinə səsvermə hüququ tanınırdı. Bu addımlar sosialistlərə inqilabdan savayı demokratik və parlamentar sistemin olduğunu da açıq sübut etdi. Elə ömrünün sonuna doğru Marks və Engels də üstüörtülü bu məsələlərə toxunmuşdu. İnqilab isə sadəcə Rusiya kimi iqtisadi və siyasi baxımdan geridəqalmış ölkələrdə tətbiq edilə bilərdi. 1884-cü ildə İngiltərədə formalaşan Fabian Cəmiyyəti parlamentar sosializmin meydana gəlməsini yarada bilərdi. Fabiançı düşüncə 1875-ci ildə qurulan SPD-yə də təsir etmişdir. Alman sosialist partiyası bir müddət sonra Avropanın ən böyük sosialist partiyası olur. Nəzəriyyədə Marksist yanaşsa da praktikada reformist idi. Ferdinand Lassallenin fikirlərinə çox əhəmiyyət verirdi. Belə partiyalar siyahısında Avstraliya Əmək partiyası (1891), İngilis əmək partiyası (1900), İtaliyan əmək partiyası (1892), Fransız əmək partiyası (1905) və s. nümunə göstərilə bilər. Bəzən isə bütün bunların reallaşması mərhələli (gradualizm) şəkildə baş tuturdu.

Marksizm – bu ideologiya Marksın 1883-cü ildə ölümündən sonra gündəmə gəlmişdir. Marksizm, Marksın ömür boyu iş yoldaşı olan Engels, alman sosialist lider Karl Katski və rus nəzəriyyəçi Georgi Plexanovun formalaşdırdığı və Marksın fikirlərini və nəzəriyyələrini genişlənən sosialist hərəkatın ehtiyaclarına uyğun gələn, sistemli və əhatəli dünyagörüşü halına gətirmək üçün edilmiş cəhdin məhsuludur. Engels hələ Marks sağ ikən 1876-cı ildə yazdığı “Anti-Dühring” adlı əsər ilə Marksist ortodoksluğun ilk çalışmasını reallaşdırmışdır. Plexanov tərəfindən ortaya atılan və Marks tərəfindən istifadə edilən termin, dialektik materyalizm kimi təsvir edilən bu ortodoks Marksizm sonradan Sovet kommunizminin əsasını təşkil etmişdir. Marksizmin üç istiqaməti var:

• Klassik Marksizm
• Ortadoks Marksizm
• Modern Marksizm

Sosial-demokratiya – bu hərəkat özünü Marksist saysa da inqilabi yolla deyil, demokratik yolla dəyişikliyi ehtiva edir. Ən böyük nümunəsi ilk yaranan Alman Sosial-demokrat partiyasıdır. Qərbli sosial-demokratlar kapitalizmi sıradan çıxarmaq əvəzinə onu daha insancıl hala salmaq istəyirdilər. Elə olan halda azad iqtisadiyyata və dövlətin buna müdaxiləsi eyni anda reallaşdırıldı. Bu istiqamətdə isə Etik sosializm, Revizionist Sosializm və s qeyd edilə bilər.