Siyasi İdeologiyalar: Liberalizm

Yazı Harun Sadıqlı tərəfindən Andrey Heyvudun “Siyasi ideologiyalar” kitabından tərcümə edilmişdir.

“Liberal” termini 14-cü əsrdən bəri istifadə edilir. Latın dilində liber azad insan sinifini, yəni nə təhkimli, nə də ki qul olan insanlar mənasındadır. Siyasi mənada XIX əsrdə, 1812-ci ildə İspaniyada ilk dəfə istifadə edilmişdir. Liberlizm Avropada feodal cəmiyyətin çökməsi və onun yerində formalaşan iqtisadi cəmiyyətin və ya kapitalist icmanın nəticəsi kimi dəyərləndirilə bilər. İlk illərdə monarxlar və böyük ərazilərin hakimi olan aristokratlarla mübarizə aparan orta sinifin maraqları bir çox mənada üst-üstə düşürdü. XIX əsr liberalizm ili olmuşdur. Sənayeləşən Qərb ölkələrində məşhurlaşdıqca zəfər qazanmışdır. Liberallar hakimiyyətin müdaxiləsindən azad olan, sənayeləşmiş və iqtisadi münasibətlər çərçivəsində formalaşan iqtisadi nizamı müdafiə edirdilər. XVIII sərdə Böyük Britaniyada cücərməyə başlayan belə iqtisadi model növbəti əsrdə tamamilə oturuşmuşdu. Liberalizmin iki əsas istiqaməti var – Klassik Liberalizm və Modern Liberalizm. Liberalizmin əsas prinsipləri belədir:

• Fərd
• Azadlıq
• Ağıl
• Ədalət
• Dözümlülük və müxtəliflik

Feodalizm dövründə öz maraqları olan, özünəməxsus kimliyə sahib olan fərd anlayışı demək olar ki, yox idi. Daha çox insanlar mənsub olduqları sosial qrupların üzvləri kimi təqdim edilirdi. Dini nəzəriyyələrin yerini rasional və elmi açıqlamalar əvəz etməyə başladıqdan sonra icmalar fərdin baxış bucağından başa düşülməyə başladı. Hər fərdin xüsusi dəyəri var idi. Bu amil təbii hüquqlar anlayışında göstərilirdi. Bu hüquqları Con Lok “həyat, azadlıq və mülkiyyət” olaraq adlandırırdı. İmmanuel Kant fərdləri öz seçimlərinin məqsədi və ya başqalarının məqsədlərini reallaşdırmayan bir mənada təqdim edirdi. Fərdin fəaliyyəti azadlıqdan asılıdır. Liberallar üçün fərdi azadlıq (həm freedom, həm də liberty mənasında) üstün siyasi dəyərdir və liberal ideologiyada bir çox mənada birləşdirici ünsürdür.

Liberallar nizamlı və dözümlü cəmiyyətin fərdlərin və könüllü təşkilatların azad cəhdlərinin nəticəsi kimi təbii halda formalaşacağına inanmırlar. Bu nöqtədə həm hüququ, həm də idarəetməni mənasız hesab edən anarxistlərlə fikir ayrılığındadırlar. Liberallar hər zaman azad fərdlərin maraqlarına uyğun olduğu halda digərlərini müsadirə etmə, mallarını oğurlama, hətta qul vəziyyətinə salma cəhdlərinə edə biləcəklərindən ehtiyat edirlər. Yəni bir fərdin azadlığı digərinə qarşı sui-istifadəyə yol verə bilər. Hər bir fərd cəmiyyətin digər fərdlərinə hədə ola bilər, həm də fərdin cəmiyyətin digər üzvləri tərəfində təhdidə məruz qala biləcəyi reallıqdır. Liberallara görə, fərdin dövlətə qarşı siyasi məsuliyyətini açıqlayan nəzəriyyələr Tomas Hobbs və Con Lokk tərəfindən inkişaf etdirilmişdir. Bu müəlliflər dövlətsiz cəmiyyətdəki fərdləri eqoist, tamahkar və iqtidar axtarışında olan və daxili müharibələr səbəbkarları kimi təqdim edirlər. Liberlizm nə dərəcədə fərdlərin azadlığından yana olsa da dövlət üçün cəmiyyət müqaviləsini mütləq nəzərdən keçirir. Çünki, bu müqavilə dövləti cəmiyyətdə tərəfsiz bir hakim kimi təsəvvür edir. Bununla yanaşı liberallar hakimiyyətin təhlükələrini da başa düşürlər. Onların yanaşmasına görə, bütün dövlətlər fərd qarşısında potensial zorakılıq mənbəyi ola bilər. Liberal dövlətin əsas cəhətlərindən biri hakimiyyət qolları arasında qüvvələr balansını tənzimləyən konstitusiyanın olmasıdır. Dünyanın siyasi xəritəsində Böyük Britaniya, İsrail və Yeni Zelandiya istisna olmaqla bütün liberal dövlətlərin konstitusiyası vardır.

Klassik liberalizm – liberalizmin ilk formasıdır. Bəzən XIX əsr liberlizmi kimi də adlandırılır. Mərkəzi Böyük Britaniya olub. Daha çox anqlo-sakson mədəniyyətinin yayıldığı ölkələrdə iz salıb. Klassik liberallar eqoist fərdiyyəçiliyi qəbul edirlər. Bu qrup dövlətə “məcburi pis varlıq” kimi yanaşırlar. Və ya Lokkun dediyi kimi “gecə nəzarətçisi” kimi fəaliyyət göstərən minimal dövləti qəbul edirlər. Klassik liberallar geniş mənada faydalı vətəndaş cəmiyyəti anlayışını mənimsəmişdirlər. Klassik liberlizmin faydalandığı nəzəriyyələrdən bəziləri belədir:

• Təbii hüquqlar nəzəriyyəsi
• Praqmatizm (Faydalılıq)
• İqtisadi liberalizm
• Sosyal Darvinizm
• Neo-liberalizm

Lokk və Tomas Ceffersona görə, hüquqular insanlara təbiət və ya tanrı tərəfindən bəxş edilmiş olduqlarına görə təbiidirlər. Təbii hüquqular müasir dövrdə daha çox insan hüququları kimi xarakterizə edilir. Ceffersonun fikrincə, bu hüquqlar kiməsə ötürülə bilməz. Lokk daha çox yaşama (həyat), azadlıq və mülkiyyəti ön plana çıxarsa da, Cefferson ABŞ Azadlıq Xartiyasında yaşama, azadlıq və xoşbəxtliyə təbii hüquqlar sırasında yer verir. Bunlardan fərqli olaraq Hobbs təhlükəsizlik arzusunu azadlıqdan daha üstün tutur. Hobbs güclü monarxiyanın sadəcə cəmiyyətdə nizam və təhlükəsizliyi yarada biləcəyini önə sürsə də, Lokk kef və limitsiz hakimiyyət anlayışını rədd edirdi. Lokkun fikrincə, hakimiyyət yaşam, azadlıq və mülkiyyəti qorumaq üçün qurulur. Bu hüquqlar qorunursa vətəndaşlar idarəetməyə hörmətlə yanaşmalıdır. Tərsinə olduğu halda isə vətəndaşların üsyan qaldırmaq haqqı vardır. Lokk XVII əsrdə baş verən İngilis İnqilabını alqışlayırdı.

İnsan təbiətinə uyğun olaraq alternativ nəzəriyyə olan praqmatizm xüsusilə Ceremi Bentham və Ceyms Mill tərəfindən XIX əsrin əvvəllərində ortaya atılmışdır. Bentham təbii hüquqlar ciddi qəbul edə bilmirdi.

İqtisadi liberalizm XVIII əsrin sonu XIX əsrin əvvəllərində Adam Smit və Deyvid Rikardo kimi siyasi iqtisadçıların əsərləri çərçivəsində klassik iqtisadiyyat nəzəriyyəsinin inkişafına töhvə vermişdir. Smitin “Millətlərin Zənginliyi” əsəri bir çox istiqamətdə ilk iqtisadi dərs vəsaitidir. Smit insan təbiəti ilə əlaqədar rasyonalist və liberal istiqamətlərdən faydalanmış və vətəndaş cəmiyyəti daxilində dövlətin arzu edilən rolu barədə müzakirələrə böyük töhvə vermişdir. Əsər hakimiyyətin iqtisadi fəaliyyəti həddən artıq məhdudlaşdırdığı dövrdə yazılmışdır. Smit isə əsərlərində merkatilizm yerində iqtisadiyyatda dövlət müdaxiləsinin minimallaşdırılmasının daha yaxşı nəticələrə gətirəcəyinə inanırdı. Azad iqtisadiyyat XIX əsrdə ABŞ və Birləşmiş Krallıqda əsas fikrə çevrilmişdi.

Klassik liberalizmdə əsas xüsusiyyətlərdən biri də mülkiyyət və sosial bərabərlik yanaşmasıdır. Fərdlərin öz iqsadi vəziyyətini nizamlaması barədə ən dəqiq yanaşmanı ingilis filosof və sosioloqu Herbert Spenser tərəfindən verilmişdir. O Çarlz Darvinin “Növlərin mənşəyi” əsərindən yararlanaraq bəzi iddialar irəli sürmüşdür. Darvinin irəli sürdüyü kimi bəzi növlər dəyişikliyə uyğun olaraq həyyatda qala bilir bilir, amma bəziləri mutasiyaya az əlverişlidir və həyatda qala bilmir. Buna görə Spenser də insan cəmiyyətində də belə bir sistem olduğunu qeyd edir. Buna görə də sərvət, sosyal mərtəbə və siyasi iqtidar bərabərsizliyi çox təbiidir. Bu qrupun fikrincə, yoxsullar, işsizlər və məhdudiyyətli şəxslərə hər cür dəstək və yardım təşəbbüsü təbiətə zidd əməldir. Spenser və onun amerikalı tələbəsi Villiam Sammer bu fikri 1844-cü ildə “zibilxanadakı əyyaş elə tam lazım olduğu yerdədir” fikri ilə izah etmişdir.

Bəzən neo-klassik liberalizm olaraq da adlandırılan neo-liberalizm 1970-ci illərdən bəri müzakirə olunan iqtisadi liberalizmin yenidən canlandırılmasına verilən addır. Əsas məqsəd XX əsrə öz imzasını atan nəhəng dövlət və dövlət müdaxiləsini dayandırmaq, mükümsə əksə çevrikməkdir. Böyük Britaniya və ABŞ-da əsrin sonlarına doğru tətbiq edilən iqtisadi model daha çox yeni sağ maraqlarına aid layihələr idi. Ancaq sadəcə yeni sağ deyil, daha böyük qüvvələr tərəfindən də formalaşdırılırdı. Daha çox iqtisadi qloballaşmadan meydana gələn qüvvələrdir.

Modern liberalizm

Daha çox XX əsr liberalizmi adlandırılır. Modern liberalizm sənayeləşmənin daha da inkişafı ilə bağlı olmuşdur. Sənayeləşmə bəzi sosial qruplar üçün fövqəladə sərvət artımı gətirmişdir. Bəzi qruplar üçün isə səfalət, cahillik, xəstəlik və gecəqondu həyatı gətirmişdir. Sosial bərabərsizliyin daha da dərinləşməsindən böyük rol oynamışdır. Modern liberalizmin əsas göstəriciləri belədir:

• Fərdilik
• Pozitiv azadlıq
• Sosyal liberalizm
• İqtisadi idarəetmə

Con Stüart Milin fikirləri liberalizmin ürəyi kimi qələmə verilir. Bunun əsas səbəbi Milin klassik və modern liberalizm arasında körpü rolu oynamasıdır. Onun fikirləri həm XIX əsrin əvvələrindən geriyə, həm də XX əsrə aiddir. Qadınların səsvermə hüquqlarından tutmuş siyasi iqtisada qədər bir çox məsələ Milin maraq dairəsinə idi. Milin modern liberalimzə ən böyük faydası “On liberty” – “Azadlığa dair” adlı əsərində səsləndirdiyi fikirlərdir. Fərdi azadlığı dəstəkləyən ən cəsur fikirlər buradadır.

Əgər bazar münasibətləri fərdlərə inkişaf üçün bərabər şanslar təqdim edə bilmirsə, modern liberallar bunun yalnız hakimiyyət orqanları tərəfindən öhdəliyə götürülmüş müştərək fəaliyyətlə reallaşdırıla biləcəyini irəli sürürlər. Dövləti icmaların birgə cəhdlərini ehtiva edən etik bir fikir olaraq təqdim edən alman filosofu Hegelin təsirilə Green dövlətin vətəndaşları adına sosyal məsuliyyətlərlə əlaqədar olaraq səlahiyyətli olduğunu irəli sürür. Bu amil fərdlərin azadlığına təhdid kimi qəbul edilməməlidir, hətta bu amil azadlığın qarantiyası kimi düşünülməlidir. Modern liberalizm sosyalizmə yaxındır, amma heç vaxt cəmiyyəti fərddən qabağa qoymur.

XX əsrdə Qərb dövlətlərinin çoxunda və bir neçə İOÖ-də dövlət müdaxiləsinin artışı müşahidə olunur. Bu müdaxilə əsas hissəsi sosyal rifah formasındadır. Modern liberallar rifah anlayışını fürsət bərabərliyi bazasında müdafiə edirlər. XX əsrdə Qərb dövlətləri təkcə sosyal rifah formalaşdırmamışlar, iqtisadiyyatı idarə edərək sərvət paylamaq təşəbbüsləri də göstərmişdirlər. Bu klassik liberal düşüncənin, xüsusilə də özünü nizamlayan azad bazar qanunlarının kənara atılması idi.