Bu məqaləni Berlində, həzz və seksuallığın dərininə və çeşidli formalarda yaşandığı hesab edilən şəhərlərdən birində, ingilis dilində qələmə almışdım. Həmin vaxt bu yazı o qədər həqiqətə yaxın görünürdü ki… İndi eyni mətni ana dilinə tərcümə edərkən qeyd etdiyim müəyyən müddəalar haqqında şübhə etməyə başladım. Dili dəyişərkən mənalar və həqiqətlərin dəyişdiyini görmək, bu dəyişimin müşahidəsinə durmaq maraqlıdır.
Şübhəsiz, Azərbaycanda inkişaf edən seksuallıq diskursu Avropadakı seksuallıqlardan fərqlidir, amma bu, oxşarlıqlar yoxdur demək deyil. Tezcə, qərb-şərq dikotomiyasına sarı sürüşmək də lazım deyil. Nə də ki, universallıq tələsinə düşüb fəryad etmək. Məsələlər göründüyündən daha mürəkkəbdir. Bəlkə də, bu məqaləni qərb diskursunda oxuyub lokal kontesktə başa düşməyə çalışmaq maraqlı ola bilərdi. Lakin, bu işi oxucunun öz ixtiyarına buraxmaq lazımdır. Onun şüurunun hansı sferalarda var-gəl etdiyini necə bilmək olar, bəlkə heç özü də bilmir. Qoy, o, nəcə oxumaq istəyirsə oxusun, nə başa düşmək istəyirsə başa düşsün, necə yaşamaq istəyirsə də yaşasın.
Cinsi istək tələsi
Çox cildli “Seksuallığın Tarixi” əsəri və tədqiqat layihəsinin müəllifi, Michel Foucault, yəqin ki, onu artıq tanıyırsınız, vurğulayır ki, “həzzin qanunu seksdir” ideyası insanlıq üçün qətiyyən yeni deyil. Onun arxasında əsrlərlə uzanan tarix gizlənir. Ən azından, Qərb sivilizasiyası Stoizmdən Xristinanlığa və oradan da günümüzə kimi bu ideyanı yenidən və yenidən istehsal edib. Və qəribə şəkildə, bu müddəa tarix boyu seks və insan bədəni üzərindəki mümkün hədd, məhdudiyyət, nəzarət və nizamlamalar yaradan dünya görüşünə çevrilib.
Müəllif vurğulayır ki, bütün 19-cu əsrin “[cinsi] istək və arzularını söylə, sənə kim olduğunu deyim” ifadəsinin aludəçisinə çevrilməsi də təsadüfi deyil. Yəni, cinsi istək tarix boyu insan varlığının mahiyyəti, gizli məna və dərin kimliyi kimi başa düşülüb. Elə buna görə də, “şəxsin öz seksinin həqiqətini” axtarması bitməyən bir layihəyə çevrilib.
Elə indi də, bu haqda davamlı məlumat almaq aclığı ilə sanki seksuallığımızı yenidən və yenidən kəşf etmək niyyətindəyik. Bununla da, özümüz haqqında gizli sirri kəşf etməyi planlayır, seksuallığımız haqqında bitməyən tədqiqatlara girişirik. Təsadüfi deyil ki, bir çox hallarda azad olma ilə əlaqədar anlayışımızı da dərinləməsinə seksuallığımızla əlaqələndiririk. Foucault öz yazılarında dəfələrlə vurğuladığı kimi, 1960-70-ci illərdəki Azadlıq Hərəkatları nümunəsinə baxdıqda da, bu düşüncələri mahiyyətçiliyin bir növü kimi görür və tarixin bu gedişatını aşağıdakı cümlələrlə ifadə edir:
Seks həmin dövrdə həzzin “kod”una çevrildi. … bu hadisə, seksin “qanunları” ilə həzzin kodlaşdırılması demək idi, və nəticə etibariylə, seksuallğın tamamilə nizamlanmasına gətirib çıxardı. Bizə elə gəlməyə başladı ki, seksi aşkara çıxarmaq niyyəti ilə həzzin şifrəsini açarkən özümüzü “azad” edirik.
(“İqtidar Bədənə Təsir edir” müsahibəsindən)
Bütün kültür və mədəniyyətlər az və ya çox bu şərti yanaşmadan ciddi şəkildə təsirlənmişlər. Bəs Azərbaycanda necə, oxucu bu haqda düşünsün gərək. Biz öz xoşbəxtliyimizi həzzimizlə yanaşı seksuallığımızın azad edilməsində axtarırıq. Foucault bu cür yanaşmanı hətta həkimlərin, psixoloqların və seksoloqların ilişib qaldığı və eyni zamanda, insanlığı içərisinə itələdikləri təhlükəli tələ kimi görür:
Onlar bizə əsasən bunu deyirlər: “Öz seksuallığın var. Bu seksuallıq həm maneələrə məruz qalıb, həm susdurulub, həm də riyakar qadağalar tərəfindən boğulub. Belə ki, bizə gəl, göstər, öz bədbəxt sirrini bizə etibar elə…” Əslində bu cür diskurs nəzarət və iqtidarın qorxulu alətidir. Həmişə olduğu kimi, o, insanların söylədiklərini, hiss və ümid etdiklərini istifadə edir. Xoşbəxt olmaq üçün diskursun sərhəddini keçib bir neçə qadağanı aradan qaldırmağın kifayət etdiyinə inananların tamahını istismar edir. Əslində isə, bu gedişat etiraz və azadlıq hərəkatlarının nəzarəti və onların boğulması ilə nəticələnir.
(“Seks Monarxiyasının Sonu” məqaləsindən)
Həzz öncə gəlir, cinsi istək bəlkə sonra…
Seksuallıqla əlaqədar ənənəvi düşüncənin əksinə gedərək, Foucault yeni bir yol – həzzi seksuallıqdan ayırmağı (deseksuallaşdırma) təklif edir:
Fiziki həzzin bütün mümkün həzzlərimizin qaynağı kimi həmişə seksual həzzdən törəməsi ideyası məncə xeyli səhvdir. … biz həzzi qəribə şeylərlə, bədənimizin [seksual münasibət üçün] qəribə hesab edilən hissələri ilə və qeyri-adi vəziyyətlərdə yarada bilərik.
(Seks, İqtidar, və Kimlik Siyasəti)
Bununla, biz “həzzin elə bir təsərrüfatına çata bilərik ki, o seksual mənada nizamlanmır”. Bu, seksual istəyi insan həzzinin mərkəzi olmaqdan çıxartmaq deməkdir. Bu halda seks və seksuallıq artıq hər hansı bir dərin mahiyyət və ya gizli məna daşımır. Artıq çox-qaynaqlı həzz özlüyündə bir mərkəzdir. Həzzə çatma səbəbləri və vasitələri çeşidlidir. Ən əsası isə, “öz bədənimizi müxtəlif həzzlərin mümkün qaynağı kimi istifadə edə bilmək” xeyli vacib bir məsələdir. Bu mənada, BDSM fəaliyyətləri xüsusi əhəmiyyət kəsb edir (Foucault-un BDSM ilə əlaqədar fikirləri üçün, bax: “BDSM İqtidar Münasibətlərini Erotikləşdirdiyimiz Strateji Oyundur: Foucault və Onun Beş Oynaq Prinsipi Haqqında”).
… əgər həzzin ənənəvi quruluşuna nəzər yetirsək, orada fiziki həzzi və ya dünyavi həzzlər kimi həmişə içmək, yemək və sevişmək göstərildiyini görərik. Və belə görünür ki, bu bədənimizi və həzzlərimizi başa düşməkdə ciddi maneədir.
(yenə orada)
… əsrlərdir ki, insanlar, o cümlədən həkimlər, psixiatrlar və hətta azadlıq hərəkatları [cinsi] istək haqqında danışıb, həzzə əhəmiyyət verməyiblər. “Biz öz arzu və istəklərimizi azad etməliyik” deyiblər. Xeyr! Biz yeni həzzlər yaratmalıyıq. Və bəlkə ondan sonra [cinsi] istək onları izləyə .
(yenə orada)
Deseksualizasiya prosesi daxili yaradıcı və transformativ enerjimizi sadəcə seksuallıqdan deyil, eyni zamanda bizi həmişə gizli sirri kəşf etməyə itələyən mahiyyətçilikdən də qurtarmağa çalışır. Foucault-u bu məqamda bəlkə də ekzistensialist adlandırmaq olar. Onun üçün həzz gələcək haqqındadır, keçmişə aid üstü açılmalı olan yox, gələcəyə aid kəşf edilməli olan şeydir. Bu mənada, həzz öz dəyərinə görə cinsi istəkdən əvvəl gəlir. Əgər o yaxşı təcrübə edilərsə, bəlkə onda arzu və istək onu izləyə bilər.
Seksuallıq özünü yaratmaqdır
Belə bir sual ortaya çıxır: əgər biz seksuallığı öz mərkəzi rolundan çıxarsaq, onun heç bir sirri, şəxsin özü ilə əlaqədar heç bir gizli keyfiyyəti özündə gizlətmədiyinə inansaq, bəs onda seksin/seksuallığın yeni yeri və təyinatı necə olacaq? O zaman, ona necə yanaşmalıyıq? Foucault bu suala belə cavab verir:
Seksuallıq davranışımızın bir hissəsidir. Dünyəvi azadlığımızın bir parçasıdır. Seksuallıq özümüzün yaratdığı bir şeydir – öz xilqətimizdir və [cinsi] istəyimizin gizli tərəflərinin kəşfindən daha çox şeyi ehtiva edir. Başa düşməliyik ki, öz arzu və istəklərimizlə, onların vasitəsiylə, münasibətlərin, sevginin və yaradıcılığın yeni formalarına çatırıq. Seks ölümcül deyil: yaradıcı həyat üçün bir imkandır.”
(yenə orada)
Bu mənada seksuallığımıza eksperimental yanaşmalıyıq deyir müəllif. Mahiyyətçilikdən uzaq, onunla daha oynaq olmalıyıq. Seksuallıq özümüzü yaratmaq və dəyişdirmək üçün bir vasitə, sahədir. O, hər hansı gizli bir mənanın ifadəsi əsla deyildir. Əksinə, yeni mənalar yaratmaq üçün bir imkandır. Qarşımıza qoyduğumuz “problem … seksin həqiqətini kəşf etmək deyil, əksinə … seksuallığı istifadə etməklə münasibətlərin çeşidliliyinə çatmaqdır”. Müxtəliflik sonsuzdur. Foucault bu məqamda seksallıqla əlaqədar etika təklif edir. Bu, “həzzin etikasıdır, həzzin intensifləşdirilməsi etikası”.
Amma həzz elə də asan əldə edilmir…
Deseksualizasiya ilə cinsi istəyi aşıb keçmək, həzzə yeni qaynaqlar axtarışına çıxmaq, oynaq davranışları mənimsəmək… Bütün bunlar nəzəriyyədə göstərildiyi kimi təcrübədə də asan deyil. Lakin eksperimental şüur üçün bir çıxış nöqtəsidir. Foucault bu çətinlik haqqında şikayət edir. Onun müsahibələrinin birindən alınan mətn həzz və seksuallıq haqqındakı bu məqalə üçün son söz əvəzi ola bilər:
Əslində, düşünürəm ki, həzzi yaşamaqda xeyli çətinlik çəkirəm. Məncə həzz xeyli çətin bir davranışdır. Özü-özündən həzz almaq o qədər də asan bir iş deyil [gülür]. Belə bir arzum var. İstərdim ki və ümid edirəm ki, hər hansı bir həzzin artıq dozasından ölüm [gülür].
(“MF: Stephen Riggins ilə müsahibə”)
